มลฺลานํ วนฺทนาวณฺณนา

[211] อฆํ ทุกฺขํ อาเวนฺติ ปกาเสนฺตีติ อฆาวิโน, ปากฏีภูตทุกฺขาติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนทุกฺขา’’ติฯ ญาติสาโลหิตภาเวน กุลํ ปริวตฺตติ เอตฺถาติ กุลปริวตฺตํฯ ตํ ตํกุลีนภาเคน ฐิโต สตฺตนิกาโย ‘‘กุลปริวตฺตโส’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กุลปริวตฺต’’นฺติฯ เต ปน ตํตํกุลปริวตฺตปริจฺฉินฺนา มลฺลราชาโน ตสฺมิํ นคเร วีถิอาทิสภาเคน วสนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วีถิสภาเคน เจว รจฺฉาสภาเคน จา’’ติฯ

สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[212] กงฺขา เอว กงฺขาธมฺโมฯ เอกโต วาติ ภูมิํ อวิภชิตฺวา สาธารณโตวฯ พีชโต จ อคฺคํ คเหตฺวา อาหารํ สมฺปาเทตฺวา ทานํ พีชคฺคํฯ คพฺภกาเลติ คพฺภธารณโต ปรํ ขีรคฺคหณกาเลฯ เตนาห ‘‘คพฺภํ ผาเลตฺวา ขีรํ นิหริตฺวา’’ติอาทิฯ ปุถุกกาเลติ สสฺสานํ นาติปกฺเก ปุถุกโยคฺยผลกาเลฯ ลายนคฺคนฺติ ปกฺกสฺส สสฺสสฺส ลวเน ลวนารมฺเภ ทานํ อทาสิฯ ลุนสฺส สสฺสสฺส เวณิวเสน พนฺธิตฺวา ฐปนํ เวณิกรณํฯ ตสฺส อารมฺเภ ทานํ เวณคฺคํฯ เวณิโย ปน เอกโต กตฺวา ราสิกรณํ กลาโปฯ ตตฺถ อคฺคทานํ กลาปคฺคํฯ กลาปโต นีหริตฺวา มทฺทเน อคฺคทานํ ขลคฺคํฯ มทฺทิตํ โอผุณิตฺวา ธญฺญสฺส ราสิกรเณ อคฺคทานํ ขลภณฺฑคฺคํฯ ธญฺญสฺส ขลโต โกฏฺเฐ ปกฺขิปเน อคฺคทานํ โกฏฺฐคฺคํฯ อุทฺธริตฺวาติ โกฏฺฐโต อุทฺธริตฺวาฯ

‘‘นว อคฺคทานานิ อทาสี’’ติ อิมินา ‘‘กถํ นุ โข อหํ สตฺถุ สนฺติเก อคฺคโตว มุจฺเจยฺย’’นฺติ อคฺคคฺคทานวเสน วิวฏฺฏูปนิสฺสยสฺส กุสลสฺส กตูปจิตตฺตา, ญาณสฺส จ ตถา ปริปากํ คตตฺตา อคฺคธมฺมเทสนาย ตสฺส ภาชนภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อิมํ อคฺคธมฺมํ ตสฺส เทเสสฺสามี’’ติอาทิฯ โอหียิตฺวา สงฺโกจํ อาปชฺชิตฺวาฯ

[213] อญฺญาตุกาโมว น สนฺทิฏฺฐิํ ปรามาสีฯ อพฺภญฺญิํสูติ สนฺเทหชาตสฺส ปุจฺฉาวจนนฺติ กตฺวา ชานิํสูติ อตฺถมาหฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘สพฺเพว น อพฺภญฺญิํสู’’ติฯ เนสนฺติ ปูรณาทีนํฯ

สา ปฏิญฺญาติ ‘‘กโรโต โข มหาราช การยโต’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.166) ปฏิญฺญาตา, สพฺพญฺญุปฏิญฺญา เอว วาฯ นิยฺยานิกาติ สปฺปาฏิหาริยา, เตสํ วา สิทฺธนฺตสงฺขาตา ปฏิญฺญา วฏฺฏโต นิสฺสรณฏฺเฐน นิยฺยานิกาติฯ สาสนสฺส สมฺปตฺติยา เตสํ สพฺพญฺญุตํ, ตพฺพิปริยายโต จ อสพฺพญฺญุตํ คจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ อตฺถาภาวโตติ สุภทฺทสฺส สาเธตพฺพอตฺถาภาวโตฯ โอกาสาภาวโตติ ตถา วิตฺถาริตํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสตุํ อวสราภาวโตฯ อิทานิ ตเมว โอกาสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมยามสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[214] เยสํ สมณภาวกรานํ ธมฺมานํ สมฺปาทเนน สมโณ, เต ปน อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน อริยมคฺคธมฺมาติ จตุมคฺคสํสิทฺธิยา ปาฬิยํ จตฺตาโร สมณา วุตฺตาติ เต พาหิรสมเย สพฺเพน สพฺพํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐโม โสตาปนฺนสมโณ’’ติอาทิมาหฯ ปุริมเทสนายาติ ‘‘ยสฺมิญฺจ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย’’ติอาทินา วุตฺตาย เทสนายฯ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ อธิปฺเปโต อตฺโถ วิภาวียตีติ ปฐมนโยเปตฺถ ‘‘ปุริมเทสนายา’’ติ ปเทน สงฺคหิโต วาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อตฺตโน สาสนํ นิยเมนฺโต อาห ‘‘อิมสฺมิํ โข’’ติ โยชนาฯ อารทฺธวิปสฺสเกหีติ สมาธิกมฺมิกวิปสฺสเกหิ, สิขาปฺปตฺตวิปสฺสเก สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏฺฐปิตวิปสฺสเนฯ อปเร ปน ‘‘พาหิรกสมเย วิปสฺสนารมฺภสฺส คนฺโถปิ นตฺเถวาติ อวิเสสวจนเมต’’นฺติ วทนฺติฯ อธิคตฏฺฐานนฺติ อธิคตสฺส การณํ, ตทตฺถํ ปุพฺพภาคปฏิปทนฺติ อตฺโถ, เยน โสตาปตฺติมคฺโค อธิคโต, น อุปริมคฺโค, โส โสตาปตฺติมคฺเค ฐิโต อกุปฺปธมฺมตาย ตสฺส, ตตฺถ วา สิทฺธิโต ฐิตปุพฺโพ ภูตปุพฺพคติยาติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ โสตาปนฺโน, น เสสอริยา ภูมนฺตรุปฺปตฺติโตฯ โสตาปนฺโน หิ อตฺตนา อธิคตฏฺฐานํ โสตาปตฺติมคฺคํ อญฺญสฺส กเถตฺวา โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ กเรยฺย, น อฏฺฐมโก อสมฺภวโตฯ เอส นโย เสสมคฺคฏฺเฐสูติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปคุณํ กมฺมฏฺฐานนฺติ อตฺตโน ปคุณํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ, เอเตเนว ‘‘อวิเสสวจน’’นฺติ วาโท ปฏิกฺขิตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ สพฺพเญยฺยธมฺมาวโพธเน ‘‘กุสลํ เฉกํ นิปุณ’’นฺติ วุจฺจติ ตตฺถ อสงฺคอปฺปฏิหตํ ปวตฺตตีติ กตฺวาฯ

สมธิกานิ เอเกน วสฺเสนฯ ญายนฺติ เอเตน จตุสจฺจธมฺมํ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนฺตีติ ญาโย, โลกุตฺตรมคฺโคติ อาห ‘‘อริยมคฺคธมฺมสฺสา’’ติฯ ปทิสฺสติ เอเตน อริยมคฺโค ปจฺจกฺขโต ทิสฺสตีติ ปเทโส, วิปสฺสนาติ วุตฺตํ ‘‘ปเทเส วิปสฺสนามคฺเค’’ติฯ สมโณปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ‘‘ปเทสวตฺตี’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพติ อาห ‘‘ปเทสวตฺติ…เป.… นตฺถีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

[215] โสติ ตถาวุตฺโต อนฺเตวาสีฯ เตนาติ อาจริเยนฯ อตฺตโน ฐาเน ฐปิโต โหติ ปรปพฺพาชนาทีสุ นิยุตฺตตฺตาฯ

สกฺขิสาวโกติ ปจฺจกฺขสาวโก, สมฺมุขสาวโกติ อตฺโถฯ ภควติ ธรมาเนติ ธรมานสฺส ภควโต สนฺติเกฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สพฺโพปิ โสติ สพฺโพ โส ติวิโธปิฯ อยํ ปน อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺมา ปริปุณฺณคตาย มตฺถกปฺปตฺโต ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโกติฯ

ปญฺจมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตถาคตปจฺฉิมวาจาวณฺณนา

[216] ตนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทกงฺคํ ทสฺเสตุํ…เป.… วุตฺตํ ธมฺมสงฺคาหเกหีติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตาภิธมฺมสงฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ เวเนยฺยสนฺตาเน ฐปนํ ปญฺญาปนนฺติ ‘‘ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา วินยตนฺติสงฺคหิตสฺส กายวาจานํ วินยนโต ‘‘วินโย’’ติ ลทฺธาธิวจนสฺส อตฺถสฺส อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ เทสนา, ตสฺเสว ปการโต ญาปนํ อสงฺกรโต ฐปนํ ปญฺญาปนนฺติ ‘‘วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อธิสีลสิกฺขานิทฺเทสภาเวน สาสนสฺส มูลภูตตฺตา วินโย ปฐมํ สิกฺขิตพฺโพติ ตํ ตาว อยมุทฺเทสํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘มยา หิ โว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสนาติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมนียตาวเสน ฯ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ ‘‘อิทํ โว กตฺตพฺพํ, อิทํ โว น กตฺตพฺพ’’นฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส วิภาเคน อนุสาสนโตฯ